Мацуа Басё

Мацуа Басё
яп.: 松尾芭蕉
Асабістыя звесткі
Імя пры нараджэнні	яп.: 金作
Псеўданімы	甚七郎, 甚四郎 і 俳聖
Дата нараджэння	1644[…]
Месца нараджэння	Bashō's birth house[d], правінцыя Іга, Сёгунат Такугава
Дата смерці	28 лістапада 1694(1694-11-28)
Месца смерці	Midōsuji[d], правінцыя Сэтцу[d], Сёгунат Такугава
Пахаванне	Gichū-ji[d]
Грамадзянства	Японія
Месца працы	Sengin[d]
Прафесійная дзейнасць
Род дзейнасці	паэт, пісьменнік
Кірунак	Shōfū haikai[d]
Жанр	haikai[d]
Мова твораў	японская мова
Творы ў Вікікрыніцах
Медыяфайлы на Вікісховішчы
Цытаты ў Вікіцытатніку

Мацуа Басё (яп.: 松尾芭蕉 або Matsuo Bashō), сапраўднае імя Мацуо Дзінсіціра, іншы псеўданім Мунэфуса (1644, Уэна (Іга) — 28 лістапада 1694 Осака) — японскі пісьменнік і паэт.

У вершах-хайку Басё вытанчаная строгая прастата спалучаецца з глыбокім філасофскім сэнсам. Ён ператварыў паўжартоўны жанр haikai, напоўніўшы яго сур’ёзным зместам. У прозе Басё паклаў пачатак новаму жанру — хайбун. На творчасць Басё вялікі ўплыў аказаў дзэн-будызм.

Біяграфія

Нарадзіўся ў 1644 годзе ў Уэно ў сям’і небагатага самурая. Яго бацька і брат выкладалі каліграфію больш забяспечаным самураяў. Хлопчык атрымаў добрую адукацыю, з 1664 года вывучаў паэзію. Яго бацька памёр, калі Мацуа было трынаццаць гадоў.

Мацуа доўгі час жыў пры двары самурая Тода Есітады, з якім яны разам чыталі вершы кітайскіх паэтаў і пісалі ўласныя творы ў жанры haikai. Пасля раптоўнай смерці Есітады Мацуа, якому споўнілася дваццаць восем гадоў, з’ехаў у Эда — тагачасную сталіцу Японіі.

Ён стаў працаваць у ведамстве, якое займалася будаўніцтвам водных шляхоў, але неўзабаве сышоў і пачаў даваць урокі паэзіі. Гэта амаль не прыносіла грошай, і наступныя дзевяць гадоў Мацуа жыў вельмі бедна. Так працягвалася да таго часу, пакуль адзін з вучняў не папрасіў бацьку падарыць настаўніку вартоўню непадалёк ад сажалкі. Паэт пасадзіў вакол свайго новага дома бананавыя высадкі і назваў вартоўню «бананавай хацінай» або «Басё-ан» — так з’явілася імя, якое ўвайшло ў сусветную літаратуру.

У 1682 годзе хаціна Басё згарэла, і паэт адправіўся вандраваць. На працягу дзесяці гадоў ён падарожнічаў па Японіі разам з адным з вучняў. Ён заснаваў школу, якая здзейсніла пераварот у японскай паэзіі: гутаркі з Басё ляглі ў аснову канцэпцыі школы, а паэтычная спадчына Мацуа і яго вучняў склала сем анталогій, у адну з якіх увайшла знакамітая кніга «Саламяны плашч малпы».

Падарожжы Басё спарадзілі ўсплёск цікавасці да літаратурнага жанру шляхавых дзённікаў. Лепшым дзённікам Мацуо лічыцца кніга «Па цяжынках поўначы».

Пісьменнік памёр 28 лістапада 1694 года ў Осацы.

Паэзія

Басё пасля сябе пакінуў 7 анталогій, у стварэнні якіх бралі ўдзел і яго вучні: «Зімовыя дні» (1684), «Вясновыя дні» (1686), «Заглухлае поле» (1689), «Гарбуз-гарлянка» (1690), «Саламяны плашч малпы» (кніга 1-я, 1691, кніга 2-я, 1698), «Мяшок вугалю» (1694), лірычныя дзённікі, прадмовы да кніг і вершаў, лісты, утрымоўвальныя меркаванні пра мастацтва і творчы працэс у паэзіі. Шляхавыя лірычныя дзённікі ўтрымваюць апісанні краявідаў, сустрэч, гістарычных падзей. У іх улучаны ўласныя вершы і цытаты з твораў выбітных паэтаў. Лепшым з іх лічыцца «Па сцяжынках Поўначы» («Акуні хасаміці», 1689). Паэзія і эстэтыка Басё значна паўплывалі на японскую літаратуру таго часу, «стыль Басё» вызначыў развіццё японскай паэзіі амаль на 200 гадоў.

Аповед пра сваё вандроўкі па Японіі Басё назваў «Засівераныя падарожныя нататкі». Пасля года спакойнага разважання ў сваёй халупе, у 1687 годзе, Басё выдае складанку вершаў «Вясновыя дні» (яп.: 春の日 хару но хі) — сябе і сваіх вучняў, дзе свет убачыў самы вялікі верш паэта — «Стары стаў». Гэта веха ў гісторыі японскай паэзіі. Вось што пісаў пра гэты верш Ямауці Міці ў сваім даследаванні «Імпрэсіянізм як панавальны кірунак японскай паэзіі»: «Еўрапеец не мог зразумець, у чым тут не толькі хараство, але нават і зусім які-небудзь сэнс, і быў здзіўлены, што японцы могуць захапляцца падобнымі рэчамі. Тым часам, калі японец чуе гэты верш, то яго ўяўленне імгненна пераносіцца да старажытнага будыйскага храма, аточанаму стагадовымі дрэвамі, удалечыні ад горада, куды зусім не даносіцца шум людскай. Пры гэтым храме звычайна ёсць невялікая сажалка, якая, у сваю чаргу, можа, мае сваю легенду. І вось пры наступе змяркання ўлетку выходзіць будыйскі пустэльнік, толькі што які адарваўся ад сваіх святых кніг, і падыходзіць задуменнымі крокамі да гэтай сажалкі. Вакол усё ціхае, так ціхае, што чуваць нават, як скокнула ў ваду жаба…»

Не толькі поўная бездакорнасць гэтага верша з пункту гледжання шматлікіх наказаў гэтай лаканічнай формы паэзіі (хоць Басё ніколі не баяўся парушаць іх), але і глыбокі сэнс, квінтэсэнцыя хараства Прыроды, спакою і гармоніі душы паэта і навакольнага свету, прымушаюць лічыць гэта хайку вялікім творам мастацтва.

Басё не вельмі любіў традыцыйны прыём марукэкатомба, пошук утоеных сэнсаў. Лічыцца, што Басё выказаў у гэтым вершы прынцып мона-но аварэ — «сумнага зачаравання».

У прастаце выяў крыецца сапраўднае хараство, лічыў Басё, і казаў сваім вучням, што імкнецца да вершаў, «дробным, як рака Сун агава».

Філасофскія і эстэтычныя прынцыпы паэзіі Басё

Глыбокае ўплыў на японскае мастацтва зрабіла школа будызму дзэн, якая прыйшла ў Японію з Кітая. Прынцыпы дзэн увайшлі ў практыку мастацтваў, стаў іх грунтам, сфармаваўшы характэрны стыль японскай творчасці, што адрозніваўся кароткасцю, безуважнасцю і тонкім успрыманнем хараства. Менавіта дзэн, што вызначыў светаадчуванне мастака, дазволіў Басё ператварыць літаратурны кірунак «хакай» (літар. «камічнае») ва ўнікальную з’яву, спосаб светаўспрымання, пры якім творчасць здольна эстэтычна зусім адбіць хараство навакольнага свету і паказаць у ім чалавека без выкарыстання складаных канструкцый, мінімальнымі сродкамі, з дакладнасцю патрэбнай і дастатковай для пастаўленага задання.

Аналіз творчай спадчыны паэта і пісьменніка дазваляе вылучыць некалькі базавых філасофска-эстэтычных прынцыпаў дзэн, якім следаваў Басё, якія вызначалі яго пагляды на мастацтва. Адным з такіх з’яўляецца панятак «вечную адзіноту» — вабі (вівікта дхарма). Іста яго складаецца ў асаблівым стане безуважнасці, пасіўнасці чалавека, калі ён не залучаны ў рух, гушчару мітуслівасці і не напоўнены якім-небудзь сур’ёзным сэнсам навакольнага свету. Вабі вядзе нас да паняткаў пустэльніцтва, да ведання ладу жыцця пустэльніка, — чалавек не проста пасіўны, але свядома абірае шлях сыходу ад мітуслівага жыцця, адасабляючыся ў сваім сціплым прыстанку. Адхіленне ад матэрыяльнага свету дапамагае на шляху да прасвятлення, да здабыцця праўдзівай, просты, жыцці. Адсюль узнікненне ідэалу «беднаты», бо залішнія матэрыяльныя клопаты здольныя толькі адцягнуць ад стану залагоджанага смутку і перашкодзіць бачыць навакольны свет у яго спрадвечным харастве. Адсюль і мінімалізм, калі для таго, каб адчуць хараство вясны, досыць убачыць якія прабіваюцца з-пад снегу травінкі, без патрэбы бачыць пышнае квітненне сакуры, сход снягоў і буянства вясновых ручаёў.

Дурны чалавек мае шмат рэчаў, каб турбавацца пра іх. Тыя, хто робяць мастацтва крыніцай узбагачэння,… не здольныя захаваць сваё мастацтва жывым. Мацуа Басё.

Характэрная адмова ад агульнапрынятай этыкі, уласцівая дзэн, тым не менш не азначае яе адсутнасць. У японскай культуры этыка ў дзэн знайшла ўвасабленне ў рытуальных формах, праз якія і адбываецца выраз, хоць і вельмі скупы, адносіны да навакольнага свету і людзей. Адпаведныя ўяўленні знайшлі ўвасабленне ў японскім эстэтычным светапоглядзе вабі-сабі.

Жыццё ў сціплай халупе — гэта не толькі і не гэтулькі прытрымліванне сваім жаданням, гэта, што важней, непасрэдна шлях творчасці, што знаходзіць выраз у паэзіі.

Колькасць вершаў, у якіх гучыць тэма беднаты, створаных Басё ў перыяд 1680—1682 гадоў, вельмі значная. Варта адзначыць, што сціплыя, а часам і проста цяжкія ўмовы жыцця не абавязкова азначалі цяжкага душэўнага стану самага паэта. Наадварот, у спробах знайсці гармонію ў сабе і выказаць у сваёй творчасці гармонію навакольнага свету, Басё захоўвае спакой, і максімум яго гора — гэта частае сум і смутак. Сябры Басё, якія наведвалі паэта ў яго халупе, бачылі ў ім добрага і ветлага гаспадара, гатовага падзяліцца з імі хайку, поўных бесклапотнасці і лёгкасці. І калі лічыць багаццем не наяўнасць матэрыяльных каштоўнасцяў, а глыбіню спагадлівасці і ветласці ў адносінах да людзей, тое тлумачэнне панятку «ваби» як «хароствы беднаты» ці «раскошнай беднаты» дастасоўныя да Басё і яго творчасці ў поўнай меры.

Яшчэ адной прыкметай рэдукаванай этыкі ў дзэн, што выявіўся і ў паэзіі японца, можна лічыць выкарыстанне гумару ў апісанні розных з’яў навакольнага свету. Басё здольны ўсміхнуцца там, дзе, здавалася б трэба выявіць спачуванне ці жаль, ці ж смяецца там, дзе іншы б выпрабаваў сумнеўнае замілаванне. Безуважлівасць і спакойная сузіральнасць — менавіта яны дазваляюць мастаку весяліцца ў розных няпростых сітуацыях. Як заўважаў філосаф Анры Бергсан, «…адыдзіце ўбок, паглядзіце на жыццё як абыякавы глядач: шмат драм ператворыцца ў камедыю». Абыякавасць ці, інакш кажучы, неадчувальнасць — сыходзяць каранямі ў дзэн, але ўпікнуць Басё ў абыякавасці ці наўрад магчымае, бо для яго смех — гэта спосаб пераадолець нягоды жыцця, і ўласнай у тым ліку, і галоўнае — сапраўды ўменне пасмяяцца над самім сабой, часам нават вельмі іранічнае, апісваючы цяжкае жыццё ў падарожжах.

Хоць у літаратурным кірунку хакай катэгорыя камічнага асобна не сфармулявана, мусібыць, што яна з’яўляецца істотнай часткай эстэтыкі хакай. Карані яе сыходзяць да традыцыі «абкасі», якая зарадзілася ў ранні перыяд японскай літаратуры.

Прынцып «вечнай адзіноты», вызваляючы творцу ад мітусні свету, вядзе яго па дарозе ад утылітарных інтарэсаў і мэт да свайго найвысокага прызначэння. Такім чынам, творчасць знаходзіць сакральны сэнс, яно робіцца арыенцірам на жыццёвым шляху. Ад забаўкі, якім яно было ў юнацкасці, ад спосабу дамагчыся поспеху і атрымаць прызнанне, здабыўшы перамогу над супернікамі, якім яно ўяўлялася ў гады росквіту, у позныя гады пагляд паэта на занятак паэзіяй змяняецца да таго пункту погляду, што менавіта яно і з’яўлялася яго праўдзівым прызначэннем, менавіта яно вяло яго па жыццёвым шляху. Жаданне вызваліць гэты сакральны сэнс ад якіх б там ні было прыкмет меркантыльнасці, абараніць яго, прымушае Басё пісаць у пасляслоўі да паэтычнай складанкі «Мінасігуры» («Пустыя каштаны», 1683): «Ваби і паэзія (фуга) далёкія ад штодзённых патрэб. Гэта згрызеныя жучкамі каштаны, якіх людзі не падабралі пры наведванні халупы Сайгё ў горах».

Памяць

У гонар Басё названы кратар на Меркурыі.

Беларускія пераклады

На беларускую мову Басё перакладалі Лявон Баршчэўскі, Алесь Разанаў, Макс Шчур. У 2018 годзе выйшаў зборнік «Выбраныя хайку» ў перакладзе Разанава.

Літаратура

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 10: Малайзія — Мугаджары / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 10. — 544 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0169-9 (т. 10).
• Бреславец Т. И. Поэзия Мацуо Басё / Отв. ред. Т. П. Григорьева. — М. : Наука, 1981. — 152 с.
• Григорьева Т. П., Логунова В. В. Мацуо Басё // Японская литература. Краткий очерк. — М. : Наука, 1964. — С. 45—52. — 282 с.
• Shirane H. Traces of Dreams: Landscape, Cultural Memory, and the Poetry of Basho : (en). — Stanford University Press, 1998. — 400 p. — ISBN 978-0-8047-3098-3.

Спасылкі

• Басё. Хоку Архівавана 13 лютага 2007. (у перакладзе Алеся Разанава)
• Басё у перакладзе Макса Шчура
• Мацуо Басё на «Викиливре»
• Bosque de Bambú, camino del haiku — Bashô — Oku no Hosomichi Japones — Español
• Притчи про Басё на Притчи.ру